युद्धमोह, अपप्रचार आणि माध्यमांची जबाबदारी
प्रस्तावना:
भारतामध्ये घडलेल्या "ऑपरेशन सिंदूर"सारख्या संवेदनशील घटनांदरम्यान
माध्यमांनी काय भूमिका घेतली पाहिजे, हे अत्यंत महत्त्वाचे आहे. मात्र याच काळात,
भारतीय माध्यमांनी दाखवलेली युद्धप्रेरित (जिंगोइस्टिक) वृत्तांकन पद्धती, फेक
न्यूजचा मारा, आणि अतिशयोक्तीपूर्ण राष्ट्रवाद यामुळे देशाची आंतरराष्ट्रीय
स्तरावर प्रतिमा मलिन झाली आहे. याचेच एक उदाहरण म्हणजे न्यूयॉर्क टाइम्सने
यावर लिहिलेला एक गंभीर लेख.
मुख्य मुद्दे:
- गोंधळलेली पत्रकारिता:
तीन-चार दिवसांच्या या तणावाच्या काळात, अनेक भारतीय टीव्ही चॅनेल्सनी इस्लामाबादवर हल्ला झाल्याचा, कराची पोर्ट उद्ध्वस्त झाल्याचा, पाकिस्तानचा पराभव झाल्याचा दावा करत, अतिशयोक्त बातम्या प्रसारित केल्या. या बातम्यांमध्ये कुठलाही ठोस पुरावा, अधिकृत स्रोत किंवा प्रत्यक्षदर्शी साक्ष नव्हती. - न्यूयॉर्क टाइम्सची सखोल टीका:
New York Timesच्या लेखात म्हटले आहे की, या संपूर्ण घटनांदरम्यान भारतीय माध्यमांनी “सूचना युद्ध” (Information War) छेडले, ज्याचा फायदा काही राजकीय पक्षांना झाला असेल, पण राष्ट्राच्या सुरक्षिततेस हानीच झाली. त्यांच्या मते, भारतातील प्रसिद्ध आणि विश्वसनीय मानले जाणारे प्रसारमाध्यमही पूर्णपणे बनावट आणि असत्य गोष्टी पसरवत होते. - प्रसारमाध्यमांवरील विश्वास गमावला:
न्यूयॉर्क टाइम्सच्या मतानुसार, भारतातील संपूर्ण माहितीव्यवस्था ढासळलेली आहे. जेव्हा लोक माध्यमांवर विश्वास ठेवत नाहीत, तेव्हा त्यांना सत्य माहितच होत नाही. जिथे पत्रकारिता म्हणजे अचूकता, प्रामाणिकता आणि तपासणी, तिथे आजचे पत्रकार 'सूत्रां'च्या नावावर काहीही सांगत आहेत. - फेक न्यूज आणि सोशल मीडियाची भूमिका:
ट्विटरवर एक उदाहरण दिलं गेलं — 'हनुमानजीच्या मनक्याचा मोती इंडिया टुडेच्या ऑफिसखाली आहे' असा विनोदी पण फेक किस्सा ट्रेंड झाला. हे उदाहरण आहे की, जनतेने कधी कधी माध्यमांच्या अतिशयोक्त प्रचाराला उत्तर देण्यासाठी उलट प्रचार कसा केला. - ग्राउंड रिपोर्टिंगचा अभाव:
आज बऱ्याच वाहिन्यांकडे रिपोर्टर्स नाहीत. सुंदर अँकरला घटनास्थळी पाठवून एखादी छायाचित्रे घेऊन, त्यावर आधारित मोठे दावे केले जातात. यामुळे वास्तविक 'ग्राउंड रिपोर्टिंग' जवळजवळ संपुष्टात आली आहे.
परिणाम:
- माध्यमांची साख गमावली गेली आहे.
- खोट्या बातम्यांमुळे देशाची आंतरराष्ट्रीय स्तरावर
प्रतिमा खराब झाली आहे.
- न्यूयॉर्क टाइम्ससारखी नामांकित आंतरराष्ट्रीय
वृत्तसंस्था जेव्हा असे सांगते की "भारतीय टेलिव्हिजन आता माहितीचा नाही
तर चुकीच्या माहितीचा प्रमुख स्रोत झाला आहे", तेव्हा याचे गांभीर्य
लक्षात घ्यायला हवे.
उपसंहार:
माध्यमं ही लोकशाहीचा चौथा स्तंभ
मानली जातात. जर तेच अपप्रचाराचे, अफवांचे, आणि राष्ट्रवादाच्या चुकीच्या
व्याख्यांचे केंद्रबिंदू बनले, तर समाजाचे विघटन अनिवार्य आहे. सत्य, अचूकता आणि
जबाबदारी या पत्रकारितेच्या मूलभूत तत्त्वांकडे परत जाणे ही काळाची गरज आहे.