भारतामध्ये सीआयएच्या गुप्त हालचाली: ऐतिहासिक विश्लेषण

१९६३ मध्ये अमेरिकेच्या केंद्रीय गुप्तचर संस्थेने (सीआयए) भारतात आपली कार्यालये उघडली होती. ही माहिती अलीकडेच प्रसिद्ध झालेल्या दस्तऐवजांमधून समोर आली आहे. भारतातील राजकीय घडामोडींमध्ये सीआयएची किती मोठी भूमिका होती याचा अभ्यास करताना अनेक धक्कादायक बाबी समोर येतात.

कैनेडी हत्या आणि गुप्त दस्तऐवज

अमेरिकेचे तत्कालीन राष्ट्राध्यक्ष जॉन एफ. कैनेडी यांच्या हत्येच्या चौकशीत आलेले काही पुरावे अमेरिकेने दीर्घकाळ गुप्त ठेवले. अनेक विश्लेषकांचा असा कयास होता की, त्यांच्या हत्येमागे सीआयएचाच हात होता. आता हळूहळू जे दस्तऐवज सार्वजनिक होत आहेत, त्यावरून असे समजते की, सीआयए भारतात तिबेटी आंदोलन आणि इतर राजकीय हालचालींवर देखरेख ठेवत होती.

भारतामध्ये सीआयएचा हस्तक्षेप

१९७५ मध्ये इंदिरा गांधींनी आणीबाणी लावण्याच्या निर्णयामागे सीआयएच्या हालचाली प्रमुख कारण असल्याचे काही तज्ज्ञ मानतात. त्या काळात भारतातील राजकीय अस्थिरतेत सीआयएने मोठी भूमिका बजावली होती. त्याचबरोबर १९७७ मध्ये मोरारजी देसाई पंतप्रधान बनले, त्यावेळी त्यांच्यावर अमेरिकेचे हस्तक असल्याचा आरोप झाला होता. "द प्राईस ऑफ पॉवर" या १९८३ साली प्रकाशित झालेल्या पुस्तकात म्हटले आहे की, मोरारजी देसाई अमेरिकेला भारताच्या गुप्तचर यंत्रणेबद्दल माहिती पुरवत होते.

इंदिरा गांधींची हत्या आणि सीआयएच्या हालचाली

१९८४ मध्ये इंदिरा गांधी यांच्या हत्येच्या काही काळ आधी सीआयएने असे आकलन केले होते की, त्यांच्या मृत्यूनंतर भारतात कोणते राजकीय परिणाम होतील. तसेच राजीव गांधींच्या संभाव्य हत्येबाबतही त्यांनी असेच अंदाज व्यक्त केले होते. हे सर्व अंदाज आणि विश्लेषण सीआयएला भारतात किती मोठ्या प्रमाणात माहिती मिळत होती हे दाखवते.

आधुनिक काळात सीआयएच्या हालचाली

२०१८ मध्ये जाहीर झालेल्या दस्तऐवजांनुसार, अमेरिका भारताच्या अंतर्गत राजकारणात हस्तक्षेप करण्याचा प्रयत्न करत होती. आर्थिक उदारीकरणाच्या काळात आयएमएफ आणि जागतिक बँकेच्या माध्यमातून भारताच्या धोरणांवर परिणाम घडवून आणला गेला. अमेरिकेच्या गुप्तचर यंत्रणांनी भारतातील काही विशिष्ट संघटनांना पाठिंबा देऊन सरकारवर दबाव टाकण्याचा प्रयत्न केला.

पंतप्रधान नरेंद्र मोदी आणि अमेरिकेच्या गुप्त हालचाली

१९९३ मध्ये नरेंद्र मोदी अमेरिकेच्या अमेरिकन काउन्सिल ऑफ यंग पॉलिटिकल लीडर्स या संस्थेच्या माध्यमातून अमेरिका दौऱ्यावर गेले होते. त्या वेळी ते कुठल्याही महत्त्वाच्या राजकीय पदावर नव्हते, तरीही त्यांना अमेरिकेच्या उच्च संस्थांमध्ये प्रशिक्षण दिले गेले. त्यामुळे काही विश्लेषकांचा असा दावा आहे की, अमेरिकेने मोदींना एक महत्त्वाचा राजकीय नेता म्हणून घडवले.

निष्कर्ष - CIA covert operations in India: historical analysis

भारत आणि अमेरिका यांचे संबंध अनेक दशकांपासून राजकीय हस्तक्षेप आणि गुप्तचर हालचालींनी प्रभावित झाले आहेत. सीआयएच्या दस्तऐवजांमधून उघड झालेल्या घटनांवरून हे स्पष्ट होते की, भारताच्या राजकीय प्रवाहावर अमेरिकेच्या गुप्तचर यंत्रणांचा मोठा प्रभाव राहिला आहे. भविष्यात भारताला या गोष्टींचा योग्य आढावा घेऊन स्वायत्त आणि स्वतंत्र निर्णय घेण्याच्या दृष्टीने अधिक दक्ष राहावे लागेल.