तिसऱ्या महायुद्धाचा संभाव्य उद्रेक
हा विद्वान, धोरणकर्ते आणि
विश्लेषकांमध्ये
मोठ्या चर्चेचा विषय
आहे. काहींना वाटते
की वाढत्या भू-राजकीय तणावांमुळे जागतिक
संघर्ष होऊ शकतो,
तर इतरांना वाटते
की राजनैतिक संवाद
आणि आर्थिक परस्परसंबंध यामुळे
युद्ध टाळले जाऊ
शकते. या लेखात
दोन्ही दृष्टिकोनांचा आढावा
घेतला आहे, ऐतिहासिक संदर्भ,
सध्याच्या जागतिक परिस्थिती आणि
आंतरराष्ट्रीय
संस्थांची भूमिका यावर प्रकाश
टाकण्यात आला आहे.
तिसऱ्या महायुद्धाची शक्यता दर्शवणारे मुद्दे
- भू-राजकीय
तणाव आणि प्रॉक्सी युद्धे
अमेरिका, रशिया आणि चीन यांसारख्या महासत्तांमध्ये तणाव वाढत आहे. युक्रेन, मध्य पूर्व आणि इंडो-पॅसिफिकमधील संघर्ष जागतिक युद्धाची ठिणगी ठरू शकतात. लष्करी आघाड्या आणि धोरणात्मक भागीदारी यामुळे जागतिक संघर्षाची शक्यता वाढली आहे. - अण्वस्त्र
प्रसार आणि अस्थिरता
अनेक देशांकडे अण्वस्त्र असल्यामुळे जागतिक स्थैर्य धोक्यात आले आहे. काही अस्थिर देशांकडून अण्वस्त्रांचा वापर चुकून किंवा हेतुपुरस्सर होण्याची भीती आहे. अलीकडील हायपरसॉनिक क्षेपणास्त्रे आणि कृत्रिम बुद्धिमत्तेवर आधारित युद्धतंत्रांमुळे पारंपरिक अण्वस्त्र प्रतिबंध यंत्रणा अधिक गुंतागुंतीची झाली आहे. - आर्थिक
आणि राजकीय अस्थिरता
आर्थिक विषमता, हुकूमशाही प्रवृत्ती, संरक्षणवाद आणि राष्ट्रवादी आंदोलनांमुळे आंतरराष्ट्रीय सहकार्य कमकुवत झाले आहे. इतिहास दाखवतो की मोठ्या आर्थिक संकटांच्या काळात मोठे युद्धे उद्भवण्याची शक्यता वाढते. - सायबर
युद्धाची वाढती भूमिका
डिजिटल पायाभूत सुविधांवरील अवलंबित्व वाढल्यामुळे सायबर हल्ले हे नवीन युद्धभूमी ठरत आहेत. राज्यप्रायोजित सायबर हल्ले आर्थिक, लष्करी आणि नागरी प्रणालींना धोका पोहोचवू शकतात. त्यामुळे पारंपरिक वाद आणखी वाढू शकतात. - इतिहासातील
धडे
पहिल्या आणि दुसऱ्या महायुद्धात प्रादेशिक संघर्ष जागतिक स्तरावर कसे पसरले याचा इतिहास आपल्याला शिकवतो. आजच्या जागतिक तणावांचा पूर्वीच्या युद्धांशी असलेला साम्यसाधर्म्य अभ्यासण्याची आवश्यकता आहे.
तिसऱ्या महायुद्धाची शक्यता कमी करणारे मुद्दे
- अण्वस्त्र
प्रतिबंध आणि सामरिक स्थैर्य
अण्वस्त्र असल्यामुळेच मोठ्या युद्धांपासून परावृत्त केले जाते. ‘म्युच्युअली अॅश्युअर्ड डिस्ट्रक्शन’ (MAD) या सिद्धांतामुळे महासत्तांना थेट युद्धात उतरायचे टाळावे लागते. - आंतरराष्ट्रीय
संस्था आणि राजनैतिक संवाद
संयुक्त राष्ट्रसंघ, NATO आणि इतर संस्थांमुळे अनेक वेळा संघर्ष टाळले गेले आहेत. शांतता प्रक्रिया आणि चर्चेच्या माध्यमातून जागतिक तणाव कमी होतो. - आर्थिक
परस्परसंबंध स्थैर्य निर्माण करतो
आधुनिक अर्थव्यवस्था परस्पर अवलंबून आहे. मोठ्या युद्धामुळे व्यापार आणि पुरवठा साखळी विस्कळीत होईल, त्यामुळे देश लढण्याऐवजी सहकार्य करण्यास प्रवृत्त होतात. - प्रादेशिक
संघर्षांचे नियंत्रण
अनेक प्रादेशिक युद्धे जागतिक स्तरावर न जाता स्थानिक स्तरावरच थांबवण्यात यश आले आहे. धोरणात्मक तोल, राजनैतिक हस्तक्षेप आणि तणाव व्यवस्थापनामुळे मोठ्या युद्धाची शक्यता कमी झाली आहे. - युद्ध
टाळण्यासाठी आधुनिक उपाययोजना
जागतिक नेत्यांनी आजपर्यंतच्या युद्धांमधून धडे घेतले आहेत. मध्यस्थी, संवाद आणि शांतीसाठी नॉन-मिलिटरी उपाय यांना अधिक महत्त्व दिले जात आहे.
निष्कर्ष
तिसऱ्या महायुद्धाची शक्यता
अनेक घटकांवर अवलंबून आहे—इतिहास, सध्याचे तणाव,
तंत्रज्ञान आणि अर्थव्यवस्था. काही
धोके नक्कीच आहेत,
पण अण्वस्त्र प्रतिबंध, आंतरराष्ट्रीय सहकार्य आणि
आर्थिक संबंध युद्ध
रोखण्यास मदत करत आहेत.
म्हणून, जागतिक शांततेसाठी कूटनीती, संवाद
आणि सहकार्य यांना
अधिक महत्त्व दिले
पाहिजे.
